De buitenkampen voor vrouwen

Braunschweig (SS-Reitschule)

Naam van het buitenkamp: SS-Rijschool
Periode van bestaan: ca. 20 december 1944 tot midden/eind februari 1945
Aantal gevangenen: ca. 800 vrouwen
Soort arbeid: Opruiming van puin
Opdrachtgever: Stad Braunschweig

Over het vrouwenbuitenkamp in Braunschweig is slechts weinig bekend. Volgens overlevenden werden ongeveer 800, meestal Hongaarse Joodse vrouwen, enkele dagen voor Kerstmis 1944 in het kamp gebracht. Hun onderkomens waren de stallen waarin de paarden van de SS-leidersschool hadden gestaan. De vrouwen kwamen uit het vrouwenvrouwenkamp van Bergen-Belsen, waarheen zij vermoedelijk eind november of begin december 1944 uit Auschwitz-Birkenau waren “geëvacueerd”. Zij werden in de laatste maanden van de oorlog ingezet voor puinruiming in het stadsgebied van Braunschweig. Vermoedelijk medio februari 1945 splitste de SS de gevangenen op. Terwijl een kleinere groep van bijzonder zieke en zwakke vrouwen naar het vrouwenbuitenkamp Salzgitter-Watenstedt/Leinde werd gebracht, kwam de grotere groep in het kamp Helmstedt-Beendorf terecht.

Wie kampcommandant was van het vrouwenbuitenkamp Braunschweig (SS-Rijschool), is niet bekend.

Gedenkplaats
Geen

Routebeschrijving en contactgegevens
Routebeschrijving: Terrein tussen de Salzdahlumerstraße, Schefflerstraße en Steigertahlstraße, 38126 Braunschweig.
Contact: “KZ-Außenlager Braunschweig Schillstraße”, Frank Ehrhardt, Schillstraße 25, 38102 Braunschweig, tel.: 0531 270-2565, fax: 0531 270-2564, e-mail: gedenkstaette@schillstrasse.de.
Internet: www.vernetztes-gedaechtnis.de/reit.htm.

Literatuur
Emmy Massmann: Eckernförde – Auschwitz – Zweden. Een documentatie uit 1945, in: Ole Harck: Joodse verleden – Joodse toekomst, uitgegeven door de Landeszentrale für Politische Bildung Schleswig-Holstein, Kiel 1998, p. 50–85.
Bernhild Vögel: ... en in Braunschweig? Materialen en tips voor stadsverkenning 1930–1945, uitgegeven door Jugendring Braunschweig e.V., Braunschweig 1994 (JURB-materialen 2) (zie p. 132 e.v.).

Bremen-Obernheide

Naam van het buitenkamp: Bremen Behelfswohnbau
Periode van bestaan: 26 september 1944 tot 4 april 1945
Aantal gevangenen: 800 vrouwen
Soort werk: Opruimwerkzaamheden en noodwoningbouw
Opdrachtgever: Stad Bremen, Firma Lüning & Zoon, Firma Rodiek

Na de vernietiging van het buitenkamp Bremen-Hindenburgkazerne bracht de SS op 26 september 1944 de vrouwelijke concentratiekampgevangenen over naar Bremen-Obernheide, waar ze in drie barakken werden ondergebracht.
De Poolse en Hongaarse Joodse vrouwen werden in opdracht van de Senator voor Bouwzaken van de stad Bremen ingezet voor opruimwerkzaamheden in het stadsgebied van Bremen. Andere groepen moesten grondwerk verrichten voor de bouw van noodwoningen of werden tewerkgesteld bij de productie van betonelementen bij de firma's Lüning & Zoon en Rodiek.

De vrouwen liepen te voet naar station Stuhr, werden daar in goederenwagons geladen en naar Bremen vervoerd. Nadat de spoorwegen waren vernietigd, ging het transport per vrachtwagen. Toen de brandstof opraakte en ook dit niet meer mogelijk was, moesten de vrouwen te voet naar hun werkplekken — vaak meer dan 20 kilometer ver weg. Minstens tien vrouwen overleefden deze werktoewijzingen niet.

Op 4 april 1945 werd het buitenkamp ontruimd. De vrouwen moesten naar Uesen marcheren, waar ze zich bij gevangenen uit Bremen-Uphusen voegden en te voet verder trokken tot nabij Verden aan de Aller. Daar dwong de SS hen in open goederenwagons. Na een dagenlange zwerftocht bereikte de trein vermoedelijk op 8 april het concentratiekamp Bergen-Belsen.

Kampleider: SS-Hauptscharführer Johann Hille

Gedenkplaats:
Van het kamp is tegenwoordig niets meer te zien; het werd direct na het einde van de oorlog afgebroken. Met de afbraak verdween ook de herinnering aan het buitenkamp in het plaatselijke geheugen van Stuhr. Pas dankzij de inzet van individuen en vooral scholierengroepen van de Kooperatieve Gesamtschule Stuhr-Brinkum kon in de jaren 1980 en 1990 een deel van de geschiedenis worden gereconstrueerd. In augustus 1988 plaatste de gemeente Stuhr een gedenkteken op het terrein van het voormalige buitenkamp.

Routebeschrijving en contact:

• Locatie: Obernheider Straße, 28816 Stuhr
• Contact scholierproject: Kooperatieve Gesamtschule Stuhr-Brinkum, projectgroep Spurensuche, Ilse Henneberg, Brunnenweg 2, 28816 Stuhr
  • Tel.: 0421-809690
  • Fax: 0421-80969114
  • Website: www.stuhr.de/Spurensuche-Obernheide/start.htm
• Gemeente Stuhr, cultuurafdeling:
  Edgar Wöltje, Blockener Straße 6, 28816 Stuhr
• Tel.: 0421-5659102
• Fax: 0421-5659300

Literatuur:

• Von den Flammen verzehrt – Herinneringen van een Hongaarse Jodin, met een documentatie van leerlingen van de Kooperatieve Gesamtschule Stuhr-Brinkum, samengesteld door Ilse Henneberg, Bremen 1999
• Die Frauen von Obernheide – Joodse dwangarbeidsters in Bremen 1944/45, uitgegeven door de Senator voor Werk van de Vrije Hanzestad Bremen, Bremen 1988

Fallersleben (Frauen)

Naam van het buitenkamp: Fallersleben (Volkswagen)
Periode van bestaan: Augustus 1944 tot 8 april 1945
Aantal gevangenen: 650 vrouwen
Soort werk: Productie voor de oorlogsindustrie
Opdrachtgever: Volkswagen

In augustus 1944 werd in Fallersleben een vrouwenbuitenkamp van concentratiekamp Neuengamme opgericht.
De voornamelijk Hongaarse Joodse vrouwen kwamen in totaal met drie transporten naar Fallersleben: vermoedelijk in augustus 1944 werden 500 vrouwen van Auschwitz-Birkenau naar Fallersleben gebracht. Verdere groepen volgden in november 1944 en januari 1945 vanuit het concentratiekamp Bergen-Belsen. Ze werden op het terrein van de Volkswagenfabriek ondergebracht in een omgebouwde wasruimte van Werkhal 1 en moesten daar Tellermijnen en Panzerfäuste (antitankwapens) produceren. Vanwege de naderende frontlinie bracht de SS de vrouwen begin april 1945 over naar het buitenkamp Salzwedel.
Wie destijds leiding gaf aan het kamp in Fallersleben is niet bekend.

Gedenkplaats:
Tussen 1983 en 1986 werd op initiatief van diverse maatschappelijke groepen in Wolfsburg een historisch verwerkingsproces gestart. In 1985/1986 werd de “Ausländerfriedhof” — waarop zowel dwangarbeiders als voormalige KZ-gevangenen begraven liggen — hernoemd tot “Gedenkstätte für die Opfer der nationalsozialistischen Gewaltherrschaft.” Daarbij werd een nieuwe gedenkplaat geplaatst, die ook verwijst naar het lot van de KZ-gevangenen.

In 1990 werd in het Stadtmuseum Schloss Wolfsburg een tentoonstelling geopend onder de titel “Documentatie over de slachtoffers van het nationaalsocialistische geweldsregime,” die in 2000 grondig werd herzien. Op de tweede verdieping van het museum is een speciaal gedeelte gewijd aan de inzet van gevangenen in de Volkswagenfabriek, met nadruk op het werk in het KZ Arbeitsdorf (1942) en het dagelijks leven in de vrouwen- en mannenbuitenkampen van Fallersleben in 1944/45.

Vanaf het midden van de jaren tachtig begon ook Volkswagen AG zijn eigen geschiedenis onder ogen te zien. Er werd wetenschappelijk onderzoek naar dwangarbeid in opdracht gegeven en middelen beschikbaar gesteld voor humanitaire projecten en schadevergoedingen.
In december 1999 richtte Volkswagen in een voormalige bunker op het fabrieksterrein een “Herinneringsplek aan de dwangarbeid” in. Een van de zes tentoonstellingsafdelingen behandelt uitgebreid de inzet van KZ-gevangenen bij Volkswagen.

Routebeschrijving en contact:

• Gedenkplaats: Werderstraße / hoek Schulenburgallee, 38448 Wolfsburg (bus 1 vanaf ZOB Porschestraße tot halte “Waldfriedhof”)
• Documentatie: Stadtmuseum Schloss Wolfsburg, Schlossremise, Schlossstraße 8 (bus 1 vanaf ZOB tot halte “Schloss”)
• Herinneringsplek dwangarbeid: VW-Autostadt aan het Mittellandkanaal (duidelijk bewegwijzerd)

Openingstijden museum:

• Dinsdag: 13:00–20:00
• Woensdag t/m vrijdag: 10:00–17:00
• Zaterdag: 13:00–18:00
• Zondag: 10:00–18:00
  Tentoonstelling Herinneringsplek: Alleen te bezoeken na aanmelding bij het VW-bedrijfsarchief

Contactpersonen:

• Stadtmuseum: Tel. 05361 828540
• Workshops: Tel. 05361 275739
• Volkswagen bedrijfsarchief (Dr. Manfred Grieger)
  Brieffach 1974, 38436 Wolfsburg
  Tel.: 05361 975667
  Fax: 05361 976957
  E-mail: unternehmensarchiv@volkswagen.de

Literatuur:

• Erinnerungsstätte an die Zwangsarbeit auf dem Gelände des Volkswagenwerks, uitgegeven door Volkswagen Kommunikation, Wolfsburg 1999
• Hans Mommsen / Manfred Grieger: Das Volkswagenwerk und seine Arbeiter im Dritten Reich, Düsseldorf 1996
• Klaus-Jörg Siegfried: Rüstungsproduktion und Zwangsarbeit im Volkswagenwerk 1939–1945, Frankfurt am Main 1986
• Klaus-Jörg Siegfried: Das Leben der Zwangsarbeiter im Volkswagenwerk 1939–1945, Frankfurt am Main 1988

Hamburg-Eidelstedt

Naam van het buitenkamp: Eidelstedt
Periodes van bestaan:

• 27 september 1944 tot 7 april 1945
• 20/21 april tot 5 mei 1945

Aantal gevangenen:

• 500 vrouwen
• meerdere honderden vrouwen

Soort werk:
Noodwoningbouw en het ruimen van puin in het stadsgebied van Hamburg

Opdrachtgever: Stad Hamburg

Eind september 1944 werd aan de Friedrichshulder Weg in een bestaand barakkenkamp het vrouwenbuitenkamp Eidelstedt opgericht. 500 Hongaarse en Tsjechische Joodse vrouwen werden ingezet voor opruimings- en bouwwerkzaamheden in Hamburg. Hun hoofdtaken waren het bouwen van noodwoningen — zogenaamde prefab “Plattenhäuser” — in de buurt van het kamp. In de laatste oorlogsmaanden moesten zij ook bompuin en sneeuw ruimen in het stadsgebied.

De vrouwen maakten deel uit van een groep van circa 1000 vrouwelijke KZ-gevangenen die in Auschwitz-Birkenau voor arbeid in Noord-Duitsland geselecteerd waren. Midden juli 1944 kwamen ze eerst terecht in het buitenkamp Hamburg-Dessauer Ufer, vanwaar ze op 13 september werden overgebracht naar het vrouwenbuitenkamp Wedel. Op 27 september bereikten ze uiteindelijk het kamp in Eidelstedt. Op 1 maart 1945 stortte een gevel in op een tram waarin gevangenen van kamp Eidelstedt zaten. Minstens twintig vrouwen kwamen om, ruim zeventig anderen raakten ernstig gewond.

Op 7 april 1945 liet de SS het kamp vermoedelijk ontruimen en werden de vrouwen naar het opvangkamp Bergen-Belsen gebracht.
Op 20/21 april 1945 werd het kamp opnieuw ingericht met enkele honderden vrouwelijke gevangenen, afkomstig uit het ontruimde buitenkamp Helmstedt-Beendorf. In de eerste dagen van mei volgden nog vrouwen uit de vrouwenkampen Hamburg-Langenhorn/Ochsenzoll en Wandsbek. Deze groep werd kort daarop bevrijd door Britse troepen.

Kampleiding:
Kampleider was SS-Unterscharführer Walter Kümmel.In 1946 werd hij door een Brits militair tribunaal tot tien jaar gevangenis veroordeeld, maar in 1952 vroegtijdig vrijgelaten. In 1980 werd hij aangeklaagd wegens de moord op twee pasgeborenen in Eidelstedt. In 1982 achtte het gerecht hem verantwoordelijk voor de dood van één van de kinderen, maar het proces werd stopgezet omdat het vonnis niet als moord werd beoordeeld.

Gedenkplaats

• In februari 1978 werd in de Emmaus-Kirchengemeinde in Hamburg-Lurup de werkgroep Arbeitskreis gegen Neofaschismus opgericht.
• In 1979 plaatste men daar een herdenkingssteen voor de slachtoffers van het nationaalsocialisme, later aangevuld met een bronzen plaquette ter herinnering aan het kamp Eidelstedt.
• Op het terrein aan de Friedrichshulder Weg werd in 1985 op initiatief van leerlingen van de Gesamtschule Glückstädter Weg (nu Geschwister-Scholl-Schule) een tweede herdenkingssteen geplaatst.
• Sinds 1988 wordt deze plek aangevuld met een informatiebord vanuit het Hamburgse cultuurprogramma Stätten der Verfolgung und des Widerstandes 1933–1945.

Routebeschrijving en contact

• Voormalige locatie kamp: Friedrichshulder Weg 37, 22647 Hamburg (S-Bahnstation Halstenbek-Krupunder)
• Herdenkingssteen: Emmaus-Kirchengemeinde, Kleiberweg 115, 22457 Hamburg
• Contactpersonen:

• Eidelstedter Bürgerhaus – Holger Börgartz, Alte Elbgaustraße 12, 22523 Hamburg
  • Tel.: 040 5709599
  • Fax: 040 5708363
  • E-mail: info@ebhaus.org
  • Website: www.ebhaus.org
• Emmaus-Kirchengemeinde – Tel.: 040 84050970

Literatuur

• Hans Ellger: Die Häftlingsgruppe der Jüdinnen am Beispiel des Frauen-Außenlagers Hamburg-Eidelstedt, in: Häftlinge im KZ Neuengamme, Hamburg 1999, pp. 144–157
• Hans Ellger: Ein Barackenlager am Friedrichshulder Weg – ein Frauenaußenlager des Konzentrationslagers Neuengamme, in: Anke Schulz: Fischkistendorf Lurup, Hamburg 2002, pp. 104–115
• Hédi Fried: Nachschlag für eine Verstorbene. Ein Leben bis Auschwitz und ein Leben danach, Hamburg 1995

Hamburg-Neugraben

Naam van het buitenkamp: Hamburg-Neugraben
Periode van bestaan: 13 september 1944 tot 8 februari 1945
Aantal gevangenen: 500 vrouwen
Soort werk: Bouw- en opruimingswerkzaamheden
Opdrachtgevers: Firma Prien, firma Wesseloh, steenfabriek Mal

Op 13 september 1944 werd het vrouwenbuitenkamp Neugraben aan de Falkenbergsweg opgericht. De 500 gevangengenomen Tsjechische Joodse vrouwen waren via het getto Theresienstadt naar het vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau gedeporteerd, waar de SS hen voor arbeid in Hamburg selecteerde. Midden juli 1944 bereikten ze eerst het buitenkamp Hamburg-Dessauer Ufer, en vervolgens in september Hamburg-Neugraben. Hier werden ze ingezet voor de bouw van noodwoningen, waterleidingen en wegen in de Falkenbergsiedlung.

Voor de firma Malo produceerden ze prefabonderdelen voor noodhuisvesting. In de laatste oorlogsweken moesten sommige vrouwen ook opruimingswerk verrichten bij de minerale olie-industrie in Harburg en een tankgracht uitgraven in Hamburg-Hausbruch. Begin februari 1945 verplaatste de SS de vrouwen naar het buitenkamp Hamburg-Tiefstack.

Kampleider: SS-Hauptscharführer Friedrich-Wilhelm Kliem

Gedenkplaats

Op het terrein van het voormalige buitenkamp aan de Falkenbergsweg/Neugrabener Heideweg werd op 16 april 1985 een gedenksteen geplaatst — een zwerfkei met informatiebord. De initiatiefnemer was de SPD-afdeling in Fischbek. Na herhaalde vernielingen en het meerdere keren moeten vervangen van het bord, werd de steen in zijn beschadigde staat gelaten.
In plaats daarvan besloot de districtsvergadering Harburg tot de plaatsing van een bronzen plaquette op een centrale locatie in Neugraben — direct naast het stadsdeelkantoor. Deze nieuwe gedenkplaats werd op 15 april 1992 ingewijd. Het terrein van het voormalige kamp was in de jaren tachtig onderwerp van politieke discussie vanwege geplande bebouwing. Door besluiten van het district werd het gebied in 1990 opgenomen in een natuurreservaat en vormt het nu het beginpunt van een wandelroute.

Routebeschrijving en contact

• Voormalig kampterrein: Falkenbergsweg / Neugrabener Heideweg, 21149 Hamburg (aan wandelroute nr. 8)
• Bronzen plaquette bij het stadsdeelkantoor: Neugrabener Markt 5, 21149 Hamburg
• Openbaar vervoer:
  • Kampterrein: vanaf S-Bahnstation Neugraben, bus 240 richting Waldfrieden tot halte “Neugrabener Heideweg”
  • Stadsdeelkantoor: S-Bahnstation Neugraben
• Contactpersoon:
  Karl-Heinz Schultz, Wulmstorfer Ring 1a,
  21149 Hamburg
  Tel.: 040 7018170

Literatuur

• Ruth Bondy: Mehr Glück als Verstand. Eine Autobiographie, Gerlingen 1999
• Hana Greenfield: Von Kolin nach Jerusalem. Erinnerungen, Hamburg 1999
• Karl-Heinz Schultz: Das KZ-Außenlager Neugraben, in: Jürgen Ellermeyer / Klaus Richter / Dirk Stegmann (red.): Harburg. Von der Burg zur Industriestadt, Hamburg 1988, pp. 493–502

Hamburg-Tiefstack

Naam van het buitenkamp: Diago-Tiefstack
Periode van bestaan: 8 februari 1945 tot 7 april 1945
Aantal gevangenen: circa 500 vrouwen
Soort werk: Opruimings- en bouwwerkzaamheden
Opdrachtgevers: Diago Werke, cementfabriek Tiefstack, firma Möller

Op 8 februari 1945 arriveerden ongeveer 500 Tsjechische Joodse vrouwen uit het buitenkamp Hamburg-Neugraben in het kamp Hamburg-Tiefstack. Op het terrein van de Diago Werke, aan de Andreas-Meyer-Straße, was een barakkenkamp voor hun onderbrenging ingericht. De vrouwen werkten in de Diago Werke en de cementfabriek Tiefstack aan de productie van betonplaten voor noodwoningen. Daarnaast verrichtten ze opruimingswerkzaamheden voor het bouwbedrijf Möller — zowel in de zuidelijke stadsdelen van Hamburg als in Buxtehude. Verder moesten ze tankgrachten graven ter verdediging van Hamburg en sneeuw ruimen in de binnenstad.

Einde kampperiode:
Eind maart of begin april 1945 werd het kamp Tiefstack bij een geallieerd bombardement vernietigd.
Hoeveel vrouwen daarbij omkwamen is onbekend. Kort daarna bracht de SS de overlevenden over naar het opvangkamp Bergen-Belsen.

Kampleiding:
SS-Hauptscharführer Friedrich-Wilhelm Kliem. Na de oorlog werd hij door een Brits militair tribunaal veroordeeld tot vijftien jaar gevangenis, waarvan hij er negen uitzat. 

Gedenkplaats: Geen 

Routebeschrijving: Andreas-Meyer-Straße 11, 22113 Hamburg 

Literatuur:

• Ruth Bondy: Mehr Glück als Verstand. Eine Autobiographie, Gerlingen 1999
• Hana Greenfield: Von Kolin nach Jerusalem. Erinnerungen, Hamburg 1999

Hamburg-Veddel (Frauen)

Naam van het buitenkamp: Dessauer Ufer
Periode van bestaan: Midden juli 1944 tot 13 september 1944
Aantal gevangenen: circa 1500 vrouwen
Soort werk: Opruimingswerkzaamheden in het havengebied
Opdrachtgevers: Ebano-Oehler (Esso), J. Schindler, Rhenania Ossag (Shell), Jung-Öl en anderen

In juli 1944 werd het eerste vrouwenbuitenkamp van Neuengamme ingericht in een pakhuis in Veddel aan het Dessauer Ufer in de vrije haven van Hamburg. Eind juni of begin juli selecteerde de SS in Auschwitz-Birkenau ongeveer 1000 Hongaarse en Tsjechische Joodse vrouwen voor dwangarbeid in Hamburg. Zij kwamen vermoedelijk op 16 of 17 juli 1944 aan. Circa een maand later arriveerden nog eens 500 Poolse Joodse vrouwen, afkomstig uit het getto van Łódź, eveneens via Auschwitz. De vrouwen werden ingezet bij opruimingswerk in het kader van het Geilenberg-programma, dat tot doel had de verwoeste olie-industrie te herstellen. Ze werkten bij raffinaderijen als Rhenania Ossag (Shell), Ebano (Esso), Schindler, Jung-Öl en anderen.

Op 13 september 1944 verdeelde de SS de vrouwen over drie nieuwe kampen: Hamburg-Sasel, Wedel en Hamburg-Neugraben.

Kampleiding: Vermoedelijk SS-Hauptscharführer Friedrich-Wilhelm Kliem.

Gedenkplaats

• Het pakhuis werd eind 1998 onder monumentenzorg geplaatst vanwege zijn typerende baksteenarchitectuur buiten de Speicherstadt en vanwege de nog zichtbare inscripties van gevangenen aan de binnenwanden.
• Aan de buitenmuur bevindt zich een bord uit het programma Stätten der Verfolgung und des Widerstandes 1933–1945. Dit is het enige fysieke herinneringspunt ter plaatse.

Kunstproject en herinnering

• In 1995 ontstond het kunstwerk Für die Frauen vom Dessauer Ufer, een muurschildering van Cecilia Herrero en Hildegund Schuster aan het Elbufer in Altona.
  Het initiatief kwam van de werkgroep “Frauen im Museum der Arbeit” en werd gesteund door de Lawaetz-Stiftung.
• Centraal in het kunstwerk staat Lucille Eichengreen, een Joodse vrouw geboren in Hamburg in 1925, gedeporteerd naar Łódź en Auschwitz, en in 1944 als KZ-gevangene teruggekeerd naar haar geboortestad voor dwangarbeid.
  Met 500 anderen ging zij van het Dessauer Ufer naar Sasel en later naar Bergen-Belsen. Na de oorlog emigreerde zij naar de VS; haar familie werd vermoord in Auschwitz en Dachau.
• Het wandbeeld is onderdeel van de Hamburger FrauenFreiluftGalerie, die sinds 1994 vrouwenarbeid en -leven in de stad artistiek belicht.

Routebeschrijving en contact

• Voormalig kamp: Lagerhaus G, Dessauer Ufer, 20457 Hamburg
• Wandbeeld: Neumühlen 16–20, 22763 Hamburg
• Openbaar vervoer:
  • Kamp: S-Bahnstation Veddel
  • Wandbeeld: vanaf S-Bahnstation Altona bus 112 richting Neumühlen, halte “Lawaetzhaus”
• Rondleidingen havenrondvaart:
  • Thema: KZ-buitenkampen, plekken van verzet en vervolging in de haven
  • Info en aanmelding: KZ-Gedenkstätte Neuengamme, Tel.: 040 42896-03
• Contact kunstproject:
  Museum der Arbeit, FrauenFreiluftGalerie
  Adres: Wiesendamm 3, 22305 Hamburg
  Tel.: 040 428133-160

Literatuur

• Rita Bake e.a.: KZ-Arbeiterinnen: Speicher G am Dessauer Ufer, in: Leinen los!, Landeszentrale für politische Bildung Hamburg, 1989, pp. 90–94
• Ruth Bondy: Mehr Glück als Verstand. Eine Autobiographie, Gerlingen 1999
• Lucille Eichengreen: Von Asche zum Leben. Erinnerungen, Bremen 2001 (herziene uitgave)
• Ruth Elias: Die Hoffnung erhielt mich am Leben, München 1988

Hamburg-Wandsbek

Naam van het buitenkamp: Drägerwerk Hamburg
Periode van bestaan: 8 juni 1944 tot 30 april 1945
Aantal gevangenen: circa 550 vrouwen
Soort werk: Productie van gasmaskers in het kader van het Brandt-Geräte-Programma
Opdrachtgever: Drägerwerk AG Lübeck

In juni 1944 kwamen ongeveer 500 vrouwen via een transport vanuit concentratiekamp Ravensbrück naar Hamburg-Wandsbek voor dwangarbeid.Eind september volgde een kleinere groep. Voor hun onderbrenging had de Drägerwerk AG op het bedrijfsterrein aan de Ahrensburger Straße 162 drie barakken gebouwd. De vrouwen werden door de SS aangemerkt als politieke tegenstanders. De meeste waren afkomstig uit Polen en de Sovjetunie, maar ook uit Slovenië, Frankrijk, België, Nederland, Duitsland en Tsjechië. Hun hoofdinzet bestond uit gasmaskenproductie binnen het Brandt-Geräte-Programm van Drägerwerk Hamburg. In de laatste oorlogsweken moesten zij ook opruimingswerk verrichten in het verwoeste stadsgebied van Hamburg.

Experimenten:
In maart 1945 voerde het bedrijf Dräger testen uit om vast te stellen hoe lang mensen in een luchtdichte schuilkelder zonder ventilatie konden overleven. Hiervoor werden gevangenen uit het buitenkamp Wandsbek in schuilbunkers in diverse stadsdelen ondergebracht.

Verdere ontwikkelingen:
In april 1945 kwamen nog vrouwen uit het buitenkamp Helmstedt-Beendorf naar Wandsbek. Een deel van hen werd kort voor het einde van de oorlog naar het buitenkamp Hamburg-Eidelstedt overgebracht, waar ze op 5 mei 1945 door Britse troepen werden bevrijd. Het grootste deel van de vrouwen uit Wandsbek werd op 1 mei 1945 door het Zweedse Rode Kruis per trein via Padborg (Denemarken) naar Zweden geëvacueerd.

Kampleiding:

• SS-Unterscharführer Johannes Heinrich Steenbock
• SS-Untersturmführer Max Kierstein
• later: bewaker Friedrich Wilhelm Hinz

Gedenkplaats

Sinds mei 1988 hangt bij de ingang van het huidige Agfa-Gevaert terrein (toenmalige kampplaats) een gedenkbord uit het programma Stätten der Verfolgung und des Widerstandes 1933–1945. De plaat werd geïnitieerd door studenten van de Universiteit Hamburg en de Antifaschistische Initiative Wandsbek. De tekst op het bord was controversieel: Dräger wilde niet dat vermeld werd dat gevangenen waren mishandeld, noch de aard van het werk en de omstandigheden. Bij latere bebouwing van het terrein werd voorgenomen om in 2005 — met behoud van hekpaaltjes — een bescheiden gedenkplek te realiseren.

Route & bereikbaarheid

• Adres: Ahrensburger Straße 162, 22045 Hamburg
• Openbaar vervoer:
  Vanaf S-Bahnstation Rahlstedt of U-Bahnstation Wandsbek-Markt

Literatuur

• Bernhard Lorentz: Industrieelite und Wirtschaftspolitik 1928–1950. Heinrich Dräger und das Drägerwerk, Paderborn 2001
• Stefan Romey: Ein KZ in Wandsbek. Zwangsarbeit im Hamburger Drägerwerk, Hamburg 1994

Hannover-Langenhagen

Naam van het buitenkamp: Brinker Eisenwerke
Periode van bestaan: 2 oktober 1944 tot 6 januari 1945
Aantal gevangenen: 500 vrouwen
Soort arbeid: Productie en reparatie van vliegtuigonderdelen, productie van munitie
Opdrachtgever: Brinker Eisenwerke

Eind september/begin oktober 1944 transporteerde de SS 500 vrouwelijke gevangenen naar Hannover. De vrouwen werden in twee groepen ingedeeld om te werken bij de Brinker Eisenwerke: in fabriek I produceerden ze munitie, in fabriek II werkten ze aan de productie van vliegtuigonderdelen en de reparatie van vliegtuigen. De vrouwen kwamen grotendeels uit Polen. Ze waren tijdens de Opstand van Warschau gearresteerd en via het doorgangskamp Pruszków en het concentratiekamp Stutthof naar Hannover gedeporteerd.

Het terrein van de Brinker Eisenwerke was in de laatste oorlogsmaanden regelmatig doelwit van geallieerde bombardementen. Begin januari 1945 werd ook het kamp in Langenhagen door zo’n bombardement vernietigd, waarbij minstens twee vrouwen om het leven kwamen. De overlevende gevangenen werden overgebracht naar het al bestaande vrouwenbuitenkamp in Hannover-Limmer. Wie de kampcommandant was van het vrouwenbuitenkamp Hannover-Langenhagen is niet bekend.

Op 8 mei 2003 werd op initiatief van IG Metall Hannover een herdenkingsmonument onthuld op het terrein van het voormalige vrouwenbuitenkamp Hannover-Langenhagen.

Routebeschrijving:
Hannover-Langenhagen, Am Brinker Hafen (bereikbaar via de Vahrenwalder Straße en de Wohlenbergstraße), 30179 Hannover.
Contact:
IG Metall Hannover, plaatselijk bestuur, Reinhard Schwitzer,
Hildesheimer Straße 25, 30169 Hannover,
Tel.: 0511 12402-21 of 0511 12402-23,
Fax: 0511 12402-41,
E-mail: hannover@igmetall.de

Literatuur:
Janet Anschütz/Irmtraud Heike: „Men hield op een mens te zijn“. Overlevenden uit de vrouwenconcentratiekampen in Langenhagen en Limmer vertellen, Hamburg 2003.
Janet Anschütz/Irmtraud Heike: „Niemand wordt hier voor niets gevoed!“ Arbeids- en leefomstandigheden van Poolse vrouwelijke gevangenen in de buitenkampen van Langenhagen en Limmer, in: Dwangarbeid (Bijdragen aan de geschiedenis van de nationaalsocialistische vervolging in Noord-Duitsland, uitgegeven door de KZ-gedenkstätte Neuengamme, Nummer 8), Bremen 2004, p. 46–59.