De buitenkampen voor mannen

Alt Garge

Naam van het buitenkamp:
Alt Garge

Periode van bestaan:
24 augustus 1944 tot 15 februari 1945

Aantal gevangenen:
500 mannen

Soort arbeid:
Bouw van een elektriciteitscentrale

Opdrachtgevers:
HEW, firma Rosseburg, Grün & Bilfinger,
Wayss & Freytag

Het buitenkamp Alt Garge bij Bleckede bestond van 24 augustus 1944 tot 15 februari 1945. Ongeveer 500 mannelijke gevangenen waren in het concentratiekamp Sachsenhausen geselecteerd voor arbeid en kwamen per goederentrein aan in het kamp. Het kamp bestond uit drie barakken voor gevangenen, een wasruimte, een keuken en onderkomens voor de SS-bewakers.

De gevangenen kwamen voornamelijk uit Polen – het betrof overlevenden van de Opstand van Warschau – en in mindere mate uit Noorwegen, Duitsland, Nederland en Frankrijk.

In Alt Garge werd aan de oever van de Elbe een nieuwe kolencentrale gebouwd voor de Hamburgische Electricitäts-Werke AG (HEW). Eerst moesten de gevangenen de kampbarakken afbouwen; daarna werden ze tewerkgesteld bij de firma’s Rosseburg en Grün & Bilfinger. De werkzaamheden bestonden hoofdzakelijk uit grondwerk en bouwwerkzaamheden.

Na twee maanden werden “arbeidsongeschikte” gevangenen teruggebracht naar het hoofdkamp Neuengamme; Deense mannen moesten hun plaats innemen. Verdere terugtransporten naar Neuengamme vonden plaats in december 1944 en januari 1945. Het is vandaag de dag niet precies vast te stellen hoeveel mannen in Alt Garge zijn omgekomen. Op de begraafplaats in Barskamp zijn 49 doden begraven, maar het totale aantal slachtoffers ligt waarschijnlijk hoger.

In februari 1945 liet de SS het buitenkamp Alt Garge ontruimen en bracht de gevangenen terug naar het hoofdkamp Neuengamme.

De kampcommandant was een SS-Oberscharführer met de naam Walter of Walther. De gevangenen herinnerden zich echter vooral de brute SS-Unterscharführer Klaus-Johannes Reese. Voor zijn misdaden in het hoofdkamp Neuengamme en in meerdere buitenkampen werd hij na de oorlog door een Brits militair tribunaal ter dood veroordeeld en geëxecuteerd.

Gedenkplaats
De herdenkingssteen in het “Bürgerpark”, direct tegenover de locatie van het voormalige kamp, werd op 5 mei 1995 door de stad Bleckede ingewijd. Het initiatief voor een ingerichte herdenkingsplek was al tien jaar eerder door enkele particulieren genomen. Tijdens jarenlang debat in de gemeenteraad werden echter bijbehorende voorstellen van de SPD en de Groenen steeds afgewezen door de CDU en FDP. Pas in het voorjaar van 1995 werd overeenstemming bereikt om een herdenkingssteen te plaatsen.

Op de begraafplaats in Bleckede-Barskamp bevinden zich op het graf van overleden gevangenen van het buitenkamp sinds 1964 twee gedenkstenen met de namen van de doden. In 1985 werd een derde gedenksteen geplaatst. Sinds 14 november 1985 verwijst daar een herdenkingsplaat naar het voormalige buitenkamp.

Routebeschrijving en contactgegevens
Locatie: „Bürgerpark“, Am Waldbad (hoek met de Hauptstraße), 21354 Bleckede, stadsdeel Alt Garge.
Bereikbaarheid met openbaar vervoer: Bus naar Alt Garge vanaf Lüneburg via Bleckede.

Literatuur
John Hopp: De hel in het paradijs. Het buitenkamp Alt Garge van concentratiekamp Neuengamme, uitgegeven door de Gedenkplaats KZ Neuengamme, 2e, uitgebreide uitgave, Hamburg 1993.

Braunschweig (Büssing NAG)

Naam van het buitenkamp: Büssing NAG (Schillstraße)
Periode van bestaan: 17 augustus 1944 tot 26 maart 1945
Aantal gevangenen: 800 mannen
Soort arbeid: Productie van onderdelen voor motorvoertuigen
Opdrachtgever: Büssing NAG

De in Braunschweig gevestigde Büssing-fabrieken namen een belangrijke positie in binnen de wapenproductie. Voor de productie van vrachtwagens voor de Wehrmacht vroeg Büssing NAG in 1944 om KZ-gevangenen. In de buurt van de hoofdvestiging werden aan de Wörthstraße (nu Schillstraße) vijf barakken gebouwd voor het buitenkamp.

In totaal moesten in Braunschweig meer dan 800 KZ-gevangenen voertuigonderdelen produceren voor de Büssing-fabrieken. Een tweede buitenkamp werd opgericht bij een verplaatsingslocatie van de autofabrikant in Vechelde. Het ging bij de gevangenen voornamelijk om Poolse Joden – overlevenden van het getto van Lodz, die na de opheffing daarvan naar concentratiekamp Auschwitz werden gebracht en daar door vertegenwoordigers van Büssing NAG voor arbeid in Braunschweig werden geselecteerd. Vanuit het hoofdkamp Neuengamme was reeds eerder een bouwploeg van 126, hoofdzakelijk Franse gevangenen gearriveerd.

De sterfte in het kamp was buitengewoon hoog; tot eind 1944 stierven ca. 300 gevangenen door honger, ziektes en mishandeling. Nadat begin 1945 een groter aantal “arbeidsongeschikte” gevangenen was overgeplaatst naar de ziekenafdeling van het buitenkamp van KZ Neuengamme Salzgitter-Watenstedt/Leinde, daalde het aantal doden. Toch leverde de begrafenisonderneming “Pietät” nog tot 20 maart 1945 80 lijken aan het gemeentelijke crematorium van Braunschweig.

Eind maart 1945 liet de SS het buitenkamp ontruimen. De gevangenen moesten eerst naar het buitenkamp Salzgitter-Watenstedt/Leinde in het gebied van het huidige Salzgitter marcheren en werden op 7 april samen met de gevangenen van dat buitenkamp in dagenlange treintransporten naar KZ Ravensbrück gebracht, waar ze op 14 april arriveerden. Bij de ontruiming van KZ Ravensbrück eind april werden de mannen verder te voet gedreven. Een groot deel bereikte via een volgend transport het opvangkamp Wöbbelin, waar de overlevenden op 2 mei door Amerikaanse troepen werden bevrijd.

Minstens vanaf oktober 1944 was SS-Hauptscharführer Max Kierstein kampcommandant van het buitenkamp.

Gedenkplaats
Het buitenkamp bevond zich direct naast een in 1837 opgericht monument ter herdenking van soldaten van het vrijkorps van majoor Ferdinand von Schill. Von Schill had zich in 1809 zonder koninklijke bevel met het huzarenregiment tegen de Franse bezetting gekeerd. Sinds 1955 diende het Schill-monument als herdenkingsplek voor militaire traditieverenigingen voor gevallen soldaten uit de Eerste en Tweede Wereldoorlog. Niets herinnerde aan het buitenkamp.

Sinds begin jaren 1990 ontstond een publieke discussie over de inrichting van een gedenkplek. Antifascistische initiatieven protesteerden luidruchtig tegen de kransleggingen bij het Schill-monument op Volkstrauertag, waarbij men zweeg over de slachtoffers van het KZ-buitenlager.

Pas in 1995 besloot de stad Braunschweig, onder langdurige druk van maatschappelijke groeperingen, een kunstwedstrijd uit te schrijven voor het ontwerp van een gedenkplaats voor de slachtoffers van het KZ-buitenlager. Het door kunstenares Sigrid Sigurdsson ontworpen monument werd in november 1997 onthuld. Een bijzonder kenmerk van deze gedenkplaats zijn 200 metalen panelen die aan een muur bij het vroegere kampterrein zijn bevestigd en geleidelijk worden voorzien van teksten uit een “open archief”.

In het voormalige “Invalidenhuis” op dezelfde plek bij het Schill-monument werd in 2000 een documentatiecentrum geopend, waar de verzameling van het “open archief” ingezien kan worden. Dit omvat documenten en persoonlijke geschriften over de geschiedenis van de plek en de regionale NS-geschiedenis, samengesteld door tal van Braunschweigse instellingen (partijen, vakbonden, overheden, scholen, initiatieven enz.) in het kader van het project “Braunschweig – een stad in Duitsland herinnert zich”. Een overzicht is via internet toegankelijk.

Routebeschrijving en contactgegevens
Routebeschrijving: De gedenkplaats bevindt zich aan de Schillstraße in directe nabijheid van het hoofdstation van Braunschweig.
Openingstijden: di. en wo. 14–17 uur, do. 16–19 uur, elke eerste zaterdag van de maand 14–17 uur, en op afspraak.
Openbaar vervoer: buslijnen 411, 419, 421, 429, 431, 439 of tram 5 tot halte „Stadthalle“ of „Hauptpost“.
Contact: Gedenkstätte „KZ-Außenlager Braunschweig Schillstraße“, Frank Ehrhardt, Schillstraße 25, 38102 Braunschweig, tel.: 0531 270-2565, fax: 0531 270-2564, e-mail: gedenkstaette@schillstrasse.de; Stadt Braunschweig, Kulturinstitut, Steintorwall 3, 38100 Braunschweig, tel.: 0531 470-1

Internet: www.schillstrasse.de; www.vernetztesgedaechtnis.de/schillstrasse-kz.htm.

Literatuur
Frank Ehrhardt: Braunschweig – een stad herinnert zich, in: Gedenkstätten-Rundbrief (uitg. door de Stiftung Topographie des Terrors), 1999, nr. 88, p. 3–9.
Karl Liedke: Vernietiging door arbeid: Joden uit Lodz in de Büssing vrachtwagenfabriek in Braunschweig 1944–1945, in: Yad Vashem Studies, jrg. 30, 2002, p. 153–187 (Nederlandstalige versie in voorbereiding).
Karl Liedke / Elke Zacharias: Het KZ-buitenlager Schillstraße. De inzet van KZ-gevangenen bij het bedrijf Büssing, 2e oplage, Braunschweig 1996.
Bernhild Vögel: Herdenkingsplaats Schillstraße. Materialen voor school en educatief werk, uitgegeven door Jugendring Braunschweig e.V., Braunschweig 1998 (JURB-materialen 3).
Gerd Wysocki: Herdenken van de vervolgden van terreur en dwangarbeid onder het nationaalsocialistische regime in het land Braunschweig, deel I: Onderzoeksstand en omgang met het verleden, Braunschweig 1995.

Bremen (II. SS-Baubrigade)

Naam van het buitenkamp: II. SS-Bouwbrigade (Bremen)
Periode van bestaan: 12 oktober 1942 tot 15 april 1944
Aantal gevangenen: 750 mannen
Soort arbeid: Opruimings- en bouwwerkzaamheden
Opdrachtgever: Stad Bremen

In oktober 1942 werd in concentratiekamp Neuengamme de uit 1000 mannen bestaande II. SS-Bouwbrigade opgericht. Sinds de geallieerde bombardementen op west- en noordwest-Duitse steden in de herfst van 1942 werden KZ-gevangenen ingezet voor opruimingswerk, het bergen van lijken en het verwijderen van bommen in SS-Bouwbrigades. Afhankelijk van hun inzetplaats vielen ze meestal onder de dichtstbijzijnde KZ-administraties.

750 gevangenen kwamen met een transport op 12 oktober 1942 in Bremen aan, het andere deel van het commando werd naar Osnabrück gebracht. De inzet van de II. SS-Bouwbrigade in Bremen werd aangevraagd en vastgesteld door het lokale Hochbauamt. De gevangenen moesten na de bombardementen puin ruimen, sommigen werden ook ingezet voor de bouw van luchtbeschermingsbunkers.

De KZ-gevangenen waren eerst ondergebracht in een barakkenkamp aan de Wartumer Heerstraße, dat toebehoorde aan de Francke-Werken. Begin december 1942 werd het buitenkamp overgebracht naar de Hindenburgkazerne (Bremen-Huckelriede, Boßdorfstraße), in stalgebouwen en in barakken die op het kazerneplein waren neergezet. Vermoedelijk werden ongeveer 250 gevangenen ondergebracht op het in beslag genomen terrein van de Bremer Schützengilde.

Na de zware bombardementen op Hamburg eind juli 1943 werd een groot deel van de gevangenen in augustus 1943 naar Hamburg overgebracht, en slechts een deel van de gevangenen (ca. 300 mannen) bleef in Bremen. In april 1944 werd de volledige II. SS-Bouwbrigade naar Berlijn verplaatst en ondergebracht bij concentratiekamp Sachsenhausen.

Kampcommandant van het buitenkamp was SS-Hauptsturmführer Gerhard Weigel.

Gedenkplaats
Geen

Routebeschrijving: Bundesautobahn A 1, afrit Bremen-Arsten, richting luchthaven. Bij de tweede afrit de snelweg verlaten en bij het kruispunt rechtsaf de Niedersachsendamm op. Daar meteen weer linksaf de Kornstraße in. De derde straat links is de Boßdorfstraße.

Contactpersoon: Peter Zimmermann, Schweinfurter Weg 31, 28215 Bremen
Tel.: 0421 355849

Literatuur
Fritz Bringmann: Herinneringen van een antifascist 1924–2004, Hamburg 2004 (zie p. 109–115: „De 2e SS-Bouwbrigade Bremen-Huckelriede en mijn ontsnapping“).
Karola Frings: Gemeenten, oorlog en concentratiekampen. Himmlers SS-Bouwbrigades (verschijnt 2005)

Bremen-Borgward-Werke

Naam van het buitenkamp: Borgward-Werke
Periode van bestaan: 25 augustus 1944 tot 12 oktober 1944
Aantal gevangenen: 1000 mannen
Soort arbeid: Bouw van motorvoertuigen
Opdrachtgever: Borgward-Werke

Op 25 augustus 1944 richtte de SS in Bremen een nieuw buitenkamp van concentratiekamp Neuengamme op. Ongeveer 1000 mannelijke gevangenen werden voor arbeidsinzet overgebracht naar de Borgward-Werken in Bremen. Net als vele dwangarbeiders moesten zij in het bedrijf werken aan de bouw van motorvoertuigen. In totaal vormden dwangarbeiders en KZ-gevangenen meer dan 40 procent van de 8000 werknemers in de fabriek.

Het buitenkamp bestond iets minder dan twee maanden. Op 12 oktober 1944 liet de SS het kamp ontruimen; een deel van de KZ-gevangenen werd teruggebracht naar het hoofdkamp Neuengamme. Een andere groep werd overgebracht naar het buitenkamp Lerbeck in Porta Westfalica.

Over het kampbeheer en de bewaking van het buitenkamp is niets bekend.

Gedenkplaats
Geen

Routebeschrijving en contactgegevens
Route: De locatie van het voormalige buitenkamp Borgward-Werken bevindt zich op het huidige terrein van Daimler-Benz AG in Sebaldsbrück, bereikbaar via Bundesautobahn A 1, afrit Bremen-Hemelingen, toegangsweg richting stadscentrum, Pfalzburger Straße, Föhrenstraße. De locatie van het voormalige kampterrein in de Föhrenstraße is niet gemarkeerd.
Contact: Armin Stolle, Ilmenauer Straße 11, 28205 Bremen, tel.: 0421 492408

Literatuur
Geen

Bremen-Osterort

Naam van het buitenkamp: Hornisse (Riespott)
Periode van bestaan: 28 november 1944 tot 6 april 1945
Aantal gevangenen: 1000 mannen
Soort werk: Bouw van de U-bootbunker "Hornisse" en arbeid aan de hoogoven
Opdrachtgever: Marineoberbauleitung, Deutsche Schiffs- und Maschinenbau AG (Deschimag), Krupp-Norddeutsche Hütte

Vanwege de lange en door geallieerde bombardementen zeer gevaarlijke marsroute naar de werkplek werd het buitenkamp Bremen-Neuenland eind november 1944 ontruimd, en werd het volledige commando overgebracht naar het buitenkamp Bremen-Osterort, waar de gevangenen in barakken van een voormalig krijgsgevangenenkamp werden ondergebracht.

Het nieuwe kamp bevond zich op het terrein van de Norddeutsche Hütte, die destijds tot het Krupp-concern behoorde. SS-Obersturmführer Hugo Benedict, die tevens de verantwoordelijke was voor alle Bremer buitenkampen van concentratiekamp Neuengamme, bleef ook op deze locatie kampcommandant.

Het merendeel van de gevangenen bleef werken aan de bouw van de U-bootbunker “Hornisse,” waarvan de voltooiing door de Kriegsmarine in nauwe samenwerking met de Bremer scheepswerf Deschimag — eveneens behorend tot Krupp — werd nagestreefd. Door de verhuizing ontstond ook een nieuw arbeidscommando van circa 50 gevangenen die werden ingezet bij het slakkenbedrijf van de Norddeutsche Hütte.

Begin april liet de SS het kamp ontruimen. De gevangenen werden eerst naar Farge gebracht. Van daaruit werd een deel teruggestuurd naar het hoofdkamp Neuengamme, terwijl de overige gevangenen te voet of per trein direct naar het opvangkamp Sandbostel bij Bremervörde werden vervoerd.

Gedenkplaats:
Na de oorlog woonden eerst vluchtelingen uit Danzig in het voormalige buitenkamp. Van 1947 tot 1949 werden hier leidende nationaalsocialisten vastgehouden. Daarna werden er Sinti en Roma ondergebracht.
Sinds 1984 bevindt zich op het terrein van de Stahlwerke Bremen (tot 1994 Klöckner-Hütte Bremen) een gedenkplaat, geïnitieerd door de “Kollegengruppe der Klöckner-Hütte Bremen.”
De U-bootbunker “Hornisse,” waar een groot deel van de gevangenen van dit buitenkamp aan werkte, vormt tegenwoordig het fundament van een kantoorgebouw van een expeditiebedrijf. Tot nu toe is er ter plaatse geen verwijzing naar de geschiedenis aangebracht.

Routebeschrijving en contact:

• Voormalig kampterrein: Stahlwerke Bremen, Auf den Dehlen 35, 28237 Bremen
• U-bootbunker: Bremen-Gröpelingen, Kap-Horn-Straße 18, 28237 Bremen
• Openbaar vervoer: Tram 2, 3 of 10 tot eindhalte “Straßenbahndepot,” daarna bus 75 of 80 tot halte “Stahlwerke Bremen”
• Bezoek: De gedenkplaat is alleen toegankelijk na aanmelding bij de Stahlwerke Bremen

Contactpersonen:

• Betriebsratsbüro der Stahlwerke Bremen, Auf den Dehlen 35, 28237 Bremen, Tel.: 0421 648-2258
• Eike Hemmer, Bromberger Straße 127, 28237 Bremen, Tel.: 0421 617654

Literatuur:
Riespott – KZ an der Norddeutschen Hütte. Verslagen, documenten en herinneringen over dwangarbeid 1935–1945, uitgegeven door de Kollegengruppe der Klöckner-Werke AG, Bremen 1984
Website: www.geocities.com/Pentagon/7087/uk001.htm

Bremen-Schützenhof

Naam van het buitenkamp: Deschimag-Schützenhof
Periode van bestaan: December 1944 tot 7 of 9 april 1945
Aantal gevangenen: 700 mannen
Soort werk: Werk in de scheepswerf en opruimwerkzaamheden
Opdrachtgever: Deutsche Schiffs- und Maschinenbau AG (Deschimag), Krupp-concern

Waarschijnlijk in december 1944 werden 600 tot 700 gevangenen uit het buitenkamp Bremen-Blumenthal, die eerder dagelijks per schip naar hun werkplek op het werfterrein van Deschimag in Gröpelingen werden gebracht, ondergebracht in het nabijgelegen buitenkamp Schützenhof tussen het spoorweglichaam en de Bromberger Straße.
Na een gedwongen ontruiming van de schuttersvereniging aan het begin van de oorlog had het terrein eerder gediend als verzamelplaats voor Bremer Sinti en Roma vóór hun deportatie naar het oosten, en in 1942/43 ook als verblijf voor 250 concentratiekampgevangenen van de II. SS-Bouwbrigade.

Aanvankelijk werden de gevangenen volledig ingezet voor de productie van U-boot-onderdelen en de bouw van de U-bootbunker “Hornisse.” Naarmate de oorlog ten einde liep en er steeds minder materiaal beschikbaar was, nam de vraag naar werfkrachten af en werd een deel van de gevangenen ingezet voor opruimings- en puinverwijderingswerk in het stadsgebied. Naast gevangenen uit Frankrijk, België en Polen kwamen velen uit de Sovjetunie. Ook was er een grote groep Joodse gevangenen. Door de erbarmelijke omstandigheden kwamen ruim 200 gevangenen om het leven.

Volgens een verklaring van de SS-kamparts van concentratiekamp Neuengamme, Dr. Trzebinski, van 29 maart 1945, bevonden zich op 25 maart 1945 in het kamp Bremen-Schützenhof nog 582 mannelijke gevangenen. Over de SS-kampleiding en de bewaking van het buitenkamp is niets bekend.

Tussen 7 en 9 april werden de gevangenen van buitenkamp Blumenthal eerst overgebracht naar buitenkamp Bremen-Farge, dat diende als verzamelkamp voor alle mannelijke gevangenen in de regio Bremen. De “marsvaardige” gevangenen moesten te voet naar Bremervörde, waar ze werden geladen in veewagons en via Winsen/Luhe teruggebracht naar het hoofdkamp Neuengamme. Andere gevangenen bereikten te voet of per trein direct het krijgsgevangenenkamp Sandbostel bij Bremervörde. De weinige Joodse gevangenen uit kamp Blumenthal werden rechtstreeks naar concentratiekamp Bergen-Belsen gebracht.

Gedenkplaats:
Op initiatief van de Bremer Landesverband van de Vereniging van Vervolgden van het Naziregime – Bond van Antifascisten werd in april 2002 naast het nieuw gebouwde verenigingsgebouw van de Bremer Schützengilde — die na de oorlog opnieuw eigenaar werd van het voormalige kampterrein — een stalen herdenkingsplaat aan de kampmuur aangebracht ter herinnering aan 267 overledenen. De plaat werd ontworpen door leerlingen van de staalfabrieken Bremen.
Op 29 september 2004 werd nog een gedenkplaat aangebracht met de volgende tekst:
“Deze plaat herinnert aan de onschuldige slachtoffers van de Belgische gemeente Meensel-Kiezegem. 61 van de 900 inwoners werden na twee SS-razzia’s op 1 en 11 augustus 1944 gedeporteerd naar concentratiekamp Neuengamme. Op de A.G. Weser stierven 15 van hen als slachtoffers van fascistische oorlogswaanzin.”

Routebeschrijving en contact:

• Locatie: Bromberger Straße 117, 28237 Bremen
• Aanrijroute: Via snelweg A27 richting Bremerhaven, afrit Industriehavens, vervolgens via Ritterhuder Heerstraße, Oslebshauser Heerstraße, Gröpelinger Heerstraße en Morgenlandstraße naar Bromberger Straße
• Contactpersoon:
  Vereinigung der Verfolgten des Naziregimes – Bund der Antifaschisten, Landesverband Bremen e. V.
  Raimund Gäbelein
  Adres: Bürgermeister-Deichmann-Straße 26, 28217 Bremen
  Tel.: 0421 6163215 (maandag 17–18 uur, donderdag 18–19 uur)
  E-mail: bremen@vvn-bda.de, raygaeb@arcor.de

Literatuur:

• Marc Buggeln: KZ-gevangenen als laatste arbeidskrachtreserve van de Bremer oorlogsindustrie, in: Arbeiterbewegung und Sozialgeschichte, 2003, nr. 12, pp. 19–36
• Heinz Rosenberg: Jaren van verschrikking. ... en ik bleef over om het je te vertellen, Göttingen 1985

Darß-Wieck

Naam van het buitenkamp: Darß-Wieck
Periode van bestaan: Januari 1941 tot eind februari 1941
Aantal gevangenen: 50 mannen
Soort werk: Snijden van riet

Begin 1941 richtte de SS voor enkele weken een buitenkamp van concentratiekamp Neuengamme op op het schiereiland Darß, ten westen van Stralsund. Vijftig mannelijke gevangenen werden ingezet voor het snijden van riet. Terwijl zij tot hun knieën in het ijskoude water stonden, was het werk bijzonder zwaar. Behalve de kampoudste en de kok bestond de groep gevangenen volledig uit Jehova’s Getuigen. Ze waren ondergebracht in de feestzaal van een lokale herberg en werden in februari 1941 teruggebracht naar het hoofdkamp Neuengamme.
SS-Oberscharführer Ewald Jauch, die in 1945 kampcommandant was in het buitenkamp Bullenhuser Damm, was bewaker in dit kamp.

Gedenkplaats: Geen

Routebeschrijving: 18375 Wieck op Darß, gelegen aan de Landesstraße 21

Düssin (Mecklenburg)

Naam van het buitenkamp: Düssin
Periode van bestaan: 15 september 1944 tot 1 maart 1945
Aantal gevangenen: 80 mannen
Soort werk: Werkzaamheden op een landgoed

Tussen 15 september 1944 en 1 maart 1945 bestond er in Düssin in Mecklenburg een buitenkamp van concentratiekamp Neuengamme. Ongeveer 80 mannelijke gevangenen moesten landbouwwerk verrichten op een landgoed. Ze waren ondergebracht in een bijgebouw van het goed. Volgens verslagen hadden ze geen contact met de andere personen die op het landgoed werkten.

De leefomstandigheden in het kamp en tijdens het werk worden als relatief dragelijk beschreven, hoewel ook melding wordt gemaakt van minstens één dodelijk slachtoffer. Op 1 maart 1945 werden de in Düssin geïnterneerde KZ-gevangenen overgebracht naar het buitenkamp Hamburg-Spaldingstraße.
Wie de SS-kampleider was, is onbekend.

Gedenkplaats: Geen

Routebeschrijving: Düssin (19273 Brahlstorf), aan Kreisstraße 17 (tussen Boizenburg en Hagenow)

Goslar

Naam van het buitenkamp: Goslar
Periode van bestaan: 20 oktober 1944 tot 25 maart 1945
Aantal gevangenen: 15 mannen
Soort werk: Vermoedelijk kantoorwerkzaamheden
Opdrachtgever: SS-Bouwleiding Goslar

Het buitenkamp in Goslar droeg in de documenten van de SS de benaming “SS-Bouwleiding Goslar” en telde 15 gevangenen van verschillende nationaliteiten.
Tussen oktober 1944 en maart 1945 werden zij vermoedelijk ingezet voor kantoorwerkzaamheden in het barakkenkamp van de “SS-afdeling voor communicatie, vervanging en opleiding III.” In dit barakkenkamp waren de gevangenen ook gehuisvest.
Van dit buitenkamp is één sterfgeval bekend. Op 25 maart 1945 werden de gevangenen uit Goslar “geëvacueerd.” Tot op heden is niet duidelijk of ze naar het stamkamp Neuengamme of naar het krijgsgevangenenkamp Sandbostel zijn overgebracht.
Wie het kamp leidde, is onbekend.

Gedenkplaats:
Na de oorlog werd het barakkenkamp aanvankelijk gebruikt als vluchtelingenopvang. Later werd het terrein overgenomen door een bouwbedrijf. In 1990 werd een leistenen gedenkplaat ingehuldigd aan een steunmuur bij de ingang van de begraafplaats Hahndorf. Deze herinnert aan Henry Jens Sörensen, die in het buitenkamp Goslar om het leven kwam, en aan twee overleden gevangenen van een buitenkamp van KZ Buchenwald. Het initiatief kwam van de lokale SPD-afdeling, de kosten werden gedragen door de evangelische kerkgemeente van Hahndorf.

Routebeschrijving en contact:

• Locatie: Begraafplaats van de evangelische kerkgemeente in stadsdeel Hahndorf aan de Försterbergstraße (Kreisstraße 33), 38644 Goslar
• Contactpersoon:
  Wolfgang Janz, Wasserstraße 15, 38644 Goslar
  Tel.: 05321 81429
  E-mail: Schrader-Goslar@t-online.de

Literatuur:

• Heimatgeschichtlicher Wegweiser zu Stätten des Widerstandes und der Verfolgung 1933–1945, Bd. 2: Niedersachsen I. Regierungsbezirke Braunschweig und Lüneburg,
• Uitgegeven door de Studienkreis zur Erforschung und Vermittlung der Geschichte des deutschen Widerstandes 1933–1945 en het presidium van de Vereinigung der Verfolgten des Naziregimes – Bund der Antifaschisten
• Redactie: Ursula Krause-Schmitt e.a., Köln 1985 (zie pp. 22 e.v.)

Hamburg-Hammerbrook (Bombensuchkommando)

Naam van het buitenkamp: Bombensuchkommando Brackdamm
Periode van bestaan: Midden 1944 tot 25 maart 1945
Aantal gevangenen: 35 mannen
Soort werk: Berging van onontplofte bommen

In het gebouw van de volksschool aan de Brackdamm in Hamburg-Hammerbrook waren vanaf midden 1944 circa 35 KZ-gevangenen gehuisvest. Hun taak was het opsporen en ontmantelen van onontplofte bommen — zonder daarvoor enige opleiding te hebben ontvangen. Dit werk was niet alleen lichamelijk zwaar, maar vooral levensgevaarlijk. Al vóór midden 1944 waren deze gevangenen ingezet om blindgangers te bergen, waarbij ze dagelijks terugkeerden naar het hoofdkamp Neuengamme of in openbare gebouwen nabij de steeds wisselende inzetlocaties overnachtten. Volgens het rapport van de SS-kamparts van KZ Neuengamme, Dr. Trzebinski, bestond het Bombensuchkommando aan de Brackdamm nog op 25 maart 1945. Over het verdere lot van de gevangenen zijn geen betrouwbare gegevens beschikbaar.

Gedenkplaats: Geen

Routebeschrijving: Brackdamm 14/16, tussen Ausschläger Weg en Heidenkampsweg, 20537 Hamburg

Hamburg-Rothenburgsort

Naam van het buitenkamp: Bullenhuser Damm
Periode van bestaan: November 1944 tot 9/11 april 1945
Aantal gevangenen: 1000 mannen
Soort werk: Ruimen van puin, verwerking van puinmateriaal, opruimingswerkzaamheden
Opdrachtgever: Deutsche Erd- und Steinwerke GmbH

Tussen november 1944 en 11 april 1945 bevond zich in de school aan de Bullenhuser Damm, midden in het gebombardeerde Sperrgebiet Rothenburgsort, een buitenkamp van concentratiekamp Neuengamme. De stad Hamburg stelde het schoolgebouw ter beschikking aan de SS-eigen firma Deutsche Erd- und Steinwerke GmbH om er gevangenen in onder te brengen. Vermoedelijk eind november begon een voorcommando met het ombouwen van het gebouw tot kampfaciliteit. De gevangenen, hoofdzakelijk afkomstig uit Polen en de Sovjetunie, werden vervolgens ingezet bij bouwactiviteiten, in het bijzonder het verwerken van puin tot bouwmateriaal zoals stenen en platen. In een rapport van SS-kamparts Dr. Trzebinski, gedateerd 29 maart 1945, wordt voor 25 maart een bezetting van 592 mannen vermeld — al had de SS oorspronkelijk toegezegd dat het bedrijf tot 1000 gevangenen mocht inzetten. Na de opheffing van het kamp tussen 9 en 11 april 1945 bracht de SS de mannen over naar het krijgsgevangenenkamp Sandbostel.

Kampleiding:
SS-Oberscharführer Ewald Jauch leidde het buitenkamp en werd na de oorlog geëxecuteerd wegens zijn betrokkenheid bij een massamoord in de school op 20/21 april 1945.

Massenmoord in de kelder
In de nacht van 20 op 21 april 1945 — tien dagen na de ontruiming van het kamp — werden 20 Joodse kinderen tussen vijf en twaalf jaar oud in de kelder van de school vermoord door SS’ers. De kinderen waren eerder in Neuengamme het slachtoffer geweest van medische experimenten door SS-arts Dr. Kurt Heißmeyer. Naast hen werden ook hun verzorgers — twee Nederlandse gevangenen en twee Franse artsen — opgehangen, samen met 24 Sovjet-krijgsgevangenen uit Neuengamme. Enkele uren later bracht men nog 24 Sovjet-krijgsgevangenen uit het buitenkamp Spaldingstraße naar de school, waar ook zij werden vermoord.

Gedenkplaats

• In 1948 hervatte de school haar onderwijsfunctie, zonder directe herinnering aan de gebeurtenissen van 1945.
• In 1963 werd een gedenkplaat geplaatst, en vanaf 1979 — met de oprichting van de Vereinigung Kinder vom Bullenhuser Damm e.V. — begon de publieke discussie rond deze plek.
• In 1980 kreeg de school de naam Janusz-Korczak-Schule en opende een eerste tentoonstelling in de kelder.
• Sinds 1987 hangt daar het schilderij “21 april 1945, 5 uur ’s ochtends” van kunstenaar Jürgen Waller.
• In 1994 volgde een nieuwe permanente tentoonstelling, en in 1999 werd de gedenkplaats ondergebracht bij de stad Hamburg als onderdeel van de Gedenkstätte Neuengamme. Sindsdien is de locatie verder uitgebreid en vernieuwd.

Naast de tentoonstelling herinnert ook een rozentuin aan de slachtoffers. Deze werd in 1985 ingericht door kunstenares Lili Fischer.
Bezoekers kunnen er een herdenkingsroos planten.Aan het hek zijn persoonlijke gedenkbordjes met foto’s en teksten aangebracht, en informatie over de gebeurtenissen is beschikbaar in acht talen. Bij de ingang van de tuin staat sinds 1995 een sculptuur van Anatoli Mosjitschulk, ter nagedachtenis aan de vermoorde Sovjet-krijgsgevangenen.

Route & Contact

• Locatie gedenkplaats en rozentuin: Bullenhuser Damm 92, 20539 Hamburg (bewegwijzerd vanaf S-Bahnstation Rothenburgsort)
• Openingstijden: Donderdag 14–20 uur, zondag 10–17 uur
• Rondleiding-aanvragen via:
  Museumsdienst Hamburg – Glockengießerwall 5 a, 20095 Hamburg
  • Tel.: 040 428131-0
  • Fax: 040 42824-324
  • E-mail: Museumsdienst@kb.hamburg.de
  • Website: www.museumsdienst.hamburg.de
• Gedenkstätte Neuengamme: Jean-Dolidier-Weg 75, 21039 Hamburg
  • Tel.: 040 42896-03
  • Fax: 040 42896-525
  • Website: www.hamburg.de/Neuengamme/fuhlsbuettel.html
• Gedenkstätte Bullenhuser Damm: Tel.: 040 783295 (tijdens openingstijden)
  Website: www.Gedenkstaette-Bullenhuser-Damm.de

Literatuur

• Fritz Bringmann: Kindermord am Bullenhuser Damm, Frankfurt a.M. 1978
• Hermann Kaienburg: “Vernichtung durch Arbeit”. Der Fall Neuengamme, Bonn 1990
• Detlef Garbe / Günther Schwarberg (red.): Die Kinder vom Bullenhuser Damm, Museum für Hamburgische Geschichte, Hamburg 1995
• Günther Schwarberg: Der SS-Arzt und die Kinder vom Bullenhuser Damm, Göttingen 1995 (2e uitgave)
• Günther Schwarberg: Meine zwanzig Kinder, Göttingen 1996

Hannover-Ahlem (A 12)

Naam van het buitenkamp: A 12 (Ahlem)
Periode van bestaan: 30 november 1944 tot 6 april 1945
Aantal gevangenen: meer dan 750 mannen
Soort werk: aanleg van een ondergrondse tunnel (stelsel van schachten en galerijen)
Opdrachtgevers: Continental Gummiwerke AG en Maschinenfabrik Niedersachsen Hannover

In de laatste week van november 1944 arriveerde een voorcommando van ca. 100 gevangenen uit buitenkamp Stöcken in het nieuwe kamp Ahlem. Zij moesten op een terrein van Continental-Werken barakken, wasruimtes en SS-verblijven bouwen.
Op 30 november 1944 werd het gros van de gevangenen uit Stöcken definitief naar Ahlem overgeplaatst.

Leiding:

• SS-Unterscharführer Otto "Tull" Harder — berucht én bekend als oud-voetballer uit Hamburg
• SS-Rottenführer Wilhelm Damann — gevreesd bij vele overlevenden wegens mishandeling

Arbeid:
De voornamelijk Joodse gevangenen werkten aan de bouw van een ondergronds tunnelcomplex ten behoeve van Continental Gummiwerke en Maschinenfabrik Niedersachsen in Hannover.
De omstandigheden ondergronds waren extreem zwaar en ongezond; het sterftecijfer was hoog.
In januari 1945 arriveerde een groep Sovjetgevangenen uit Neuengamme ter vervanging van gestorven of uitgeputte arbeiders.

Evacuatie:
Op 5 april 1945 startte de voorbereiding van de evacuatiemars;

• Op 6 april vertrokken de gevangenen te voet richting Bergen-Belsen
• Onderweg werden sommige gevangenen door SS’ers vermoord
• Ca. 200 zieke gevangenen bleven achter en werden op 10 april door Amerikaanse troepen bevrijd

Gedenkplaats Ahlem

Sinds 1987 werd door de burgergroep Bürger gestalten ein Mahnmal gepleit voor een waardige herdenkingsplek bij het kamp.
Met steun van de stad Hannover werd op 4 februari 1994 een monument onthuld vlakbij het voormalige kampterrein. Het symboliseert de tunnelingang en is voorzien van persoonlijke, door burgers ontworpen asfalttableaus. In 2001 is het monument uitgebreid met twee koperen stèles met 299 namen van vermoorde gevangenen. Daarnaast is er een permanente tentoonstelling in het gebouw van de voormalige Israelitische Tuinbouwschool Ahlem (nu Justus-von-Liebig-Schule), waar ook informatie wordt gegeven over deportaties en het gebruik van het terrein als Gestapo-gevangenis. 

Routebeschrijving

• Mahn- und Gedenkstätte Ahlem: Heisterbergallee 8, 30455 Hannover
• Monument: Heisterbergallee (naast de Engelse begraafplaats), afslag “Am Mahnmal”
• Openbaar vervoer:
  • Naar Gedenkstätte: Stadtbahn 10 richting Ahlem via Aegidientorplatz en Hauptbahnhof, halte “Ehrhartstraße”
  • Naar Mahnmal: Stadtbahn 10 tot eindhalte, dan ca. 5 min lopen
• Openingstijden Gedenkstätte:

• Ma–Vr: 7.30–15.00 uur (via secretariaat Justus-von-Liebig-Schule, tel. 0511 40049830)
• Elke 2e zondag van de maand: 15.00–18.00 uur
• Rondleidingen op afspraak
• Mahnmal: vrij toegankelijk

Contact

• Gedenkstätte Ahlem:
  • Region Hannover, Hildesheimer Straße 20, 30169 Hannover
  • Tel.: 0511 616-22256
  • E-mail: Gabriele.Lehmberg@region-hannover.de
  • Website: www.region-hannover.de/deutsch/kultur/ged_ahl.htm
• Burgerinitiatief:
• Ruth Gröne, Am Asphaltberge 7, 30453 Hannover, tel. 0511 481008
• Kulturtreff Plantage, Plantagenstraße 22, 30455 Hannover, tel. 0511 496414

Literatuur

• Janet Anschütz / Irmtraud Heike: Wir wollten Gefühle sichtbar werden lassen, Bremen 2004
• Christoph Gutmann: KZ Ahlem. Eine unterirdische Fabrik entsteht, in: Fröbe e.a., Konzentrationslager in Hannover, Hildesheim 1985
• Arthur Heinrich: Tull Harder – Eine Karriere in Deutschland, in: Gewerkschaftliche Monatshefte, 1996, nr. 7
• KZ Neuengamme – Außenlager Ahlem, Hannover 1993 (Faltblatt nr. 8 van de Gedenkstätte)

Hannover-Misburg

Naam van het buitenkamp: Deurag
Periode van bestaan: 26 juni 1944 tot 6 april 1945
Aantal gevangenen: 1000 mannen
Soort arbeid: Opruimings- en bouwwerkzaamheden
Opdrachtgever: Deutsche Erdölraffineri

Eind juni 1944 kwamen de eerste gevangenen uit het concentratiekamp Neuengamme aan in Hannover-Misburg. Nabij het terrein van de Deutsche Erdölraffinerie (Deurag) aan het Mittellandkanaal moesten ze op een voormalig landbouwterrein een kamp opbouwen. Tot de eerste barakken klaar waren, sliepen de gevangenen in holen in de grond of in tenten. Volgens berichten werden er tot 1000 KZ-gevangenen ondergebracht. Volgens SS-kamparts Dr. Trzebinski van Neuengamme waren op 25 maart 1945 nog 672 mannen in het kamp aanwezig.

Aanleiding voor hun inzet bij de Deutsche Erdölraffinerie waren de verwoestingen veroorzaakt door de geallieerde luchtaanvallen op de Duitse olie-industrie. De gevangenen werden ingezet voor opruimings- en bouwwerkzaamheden. Tussen juni 1944 en april 1945 zijn 55 doden geregistreerd in het kamp Misburg, maar door gebrekkige documentatie moet worden aangenomen dat het werkelijke aantal hoger ligt.

Volgens leden van de bewakingsdienst waren de eerste kampcommandanten een politie-luitenant en vervolgens een infanterie-kapitein. Vanaf juli 1944 was SS-Obersturmführer Karl Wiedemann commandant, opgevolgd door SS-Hauptscharführer Hans Gehrt. De bewaking werd vooral uitgevoerd door 50 tot 80 mannen van een Landesschützenbataillon die in de KZ-dienst geplaatst waren.

Zoals andere buitenkampen in Hannover werd ook Misburg op 6 april 1945 ontruimd. Vermoedelijk was het doel het hoofdkamp Neuengamme, maar de gevangenen marcheerden noordwaarts naar Müden/Örtze. Daar kregen ze het bevel om in plaats daarvan naar concentratiekamp Bergen-Belsen te gaan, waar ze op 8 april aankwamen. Zieke gevangenen die niet meer konden lopen, werden op die dag per vrachtwagen van Misburg naar Bergen-Belsen gebracht.

Gedenkteken

In 1975 stelde de voormalige burgemeester van Misburg, Pott, een gedenkplaat voor. Op 18 november 1979 werd op de Waldfriedhof door het stadsdeelbestuur van Misburg een bronzen plaquette onthuld.
Op het terrein van het voormalige buitenkamp, het fabrieksgebied van Deurag-Nerag, staat sinds 2 juni 1989 een monument van kunstenaar Eugène Dodeigne.

Routebeschrijving

• Friedhof Misburg: Waldstraße, 30629 Hannover
• Monument: ten westen van de Wittinger Straße, 30629 Hannover
• Openbaar vervoer:
  Friedhof: Vanaf station Hannover-Karl-Wiechert-Allee (trein richting Celle) met bus 124 naar “Waldfriedhof” tot eindhalte
  Monument: Vanaf station Hannover-Karl-Wiechert-Allee met bus 124 naar “Waldfriedhof”, uitstappen bij halte “Misburg-Seelberg”

Literatuur

• Rainer Fröbe: Werk voor de aardolie-industrie: Het concentratiekamp Misburg, in: Konzentrationslager in Hannover, deel 1, Hildesheim 1985, p. 131–275
• Herbert Obenaus: De ontruiming van de buitenkampen van Neuengamme rond Hannover, in: Häftlinge zwischen Vernichtung und Befreiung, uitgegeven door Detlef Garbe/Carmen Lange, Bremen 2005
• Jean-Pierre Renouard: Gestreept door de hel, uitgegeven door de Nedersaksische Staatscentrale voor politieke educatie, Hannover 1998

Hannover-Stöcken (Continental)

Naam van het buitenkamp: Continental Stöcken
Periode van bestaan: 7 september 1944 tot 30 november 1944
Aantal gevangenen: 1000 mannen
Soort arbeid: Productie van autobanden
Opdrachtgever: Continental-Gummiwerke AG

In Hannover-Stöcken, ten westen van de Stelinger Straße en vlakbij het fabrieksterrein Nordhafen, beschikten de Continental-Werken over barakken die eerder voor buitenlandse arbeiders waren gebruikt. Op 7 september 1944 arriveerde een transport met 1000 Joodse gevangenen uit het getto van Łódź, die in vernietigingskamp Auschwitz-Birkenau voor arbeid waren geselecteerd. De deels ernstig verzwakte gevangenen moesten in dag- en nachtdiensten voornamelijk werken aan de productie van auto- en vliegtuigbanden.

De omstandigheden in het kamp eisten minstens 55 levens. Kampcommandant was SS-Unterscharführer Otto „Tull“ Harder, een voormalig bekend voetbalspeler van Hamburger SV. Onder zijn gezag stonden 60 SS-bewakers.

Op 30 november 1944 werden de gevangenen overgebracht van het buitenkamp Stöcken van de Continental-Werken naar het buitenkamp Hannover-Ahlem (A 12).

Gedenkteken

Er is geen gedenkteken bekend op deze locatie.

Routebeschrijving

• Locatie: Garbsener Landstraße / Auf der Horst, 30419 Hannover
• Openbaar vervoer: Vanaf Hannover Hauptbahnhof met bus 572 richting Wunsdorf tot halte “Limmer-Conti”

Contact

• Arbeitsgemeinschaft KZ Stöcken
  c/o Freizeitheim Stöcken, Eichsfelder Straße 101, 30419 Hannover
  Tel.: 0511 1684-2942
• Stadsarchief Hannover – Ursula Kiessling
  Am Bokemahle 14–16, 30171 Hannover
  Tel.: 0511 1684-6045
  Fax: 0511 1684-6590
  E-mail: ursula.kiessling@hannover-stadt.de

Literatuur

• Janet Anschütz / Irmtraud Heike: Feinde im eigenen Land. Zwangsarbeit in Hannover im Zweiten Weltkrieg, Bielefeld, 2000