Toen ze begon was Martine Letterie (1958) de jongste bestuurder van de Vriendenkring Neuengamme. Inmiddels is de voorzitter de oudste. Vandaag, op 5 mei 2020, vertrekt ze na tien jaar. Een afscheidsinterview. ‘Dit is een fijne club, een echte vriendenking.’

Toenmalige bestuursleden van de Vriendenkring Neuengamme Rob Duijkers en voorzitter Afko Schoonebeek bezochten in 2010 kinderboekenschrijfster Martine Letterie. Ze hadden een verzoek.
Al veel langer was Letterie bekend met Neuengamme. Ze heeft meerdere kinderboeken over de oorlog geschreven. En twee jaar voor het bezoek van Duijkers en Schoonbeek had ze een boek geschreven over haar vader Frank. Die had op zijn twaalfde van zijn vader Martinus het verzoek gekregen voor het gezin te zorgen als hij er niet meer zou zijn. 

Dat was in 1941. Niet lang erna werd vader opgepakt door de nazi’s en kreeg de kleine Frank een grote verantwoordelijkheid. Martinus zou naar Neuengamme worden verbannen waar hij januari 1942 omkwam.

In 2005 werd Frank, inmiddels een zeventiger en een gevestigde beeldhouwer, door een vriend meegevraagd naar de boekpresentatie van Nederlanders in Neuengamme. Zo kwam hij in contact met de Vriendenkring en sindsdien was hij een vaste bezoeker van de jaarlijkse contactdag. In 2009 nam hij Martine voor het eerst mee. Het raakte haar toen die middag het lied Die Moorsoldaten werd gespeeld, een lied dat Neuengamme-gevangenen destijds zongen. Een half jaar later ging ze mee op de jaarlijkse groepsreis. En kort daarop volgde het bezoek van Duijkers en Schoonbeek. 

Of ze voorzitter wilde worden van de Vriendenkring, vroegen ze haar. Lang hoefde ze daar niet over na te denken. Zeker toen haar man Rinke haar stimuleerde, zegde ze toe. Wel zei ze gelijk wat ze niet wilde doen: subsidie-aanvragen. ‘Maar uiteindelijk heb ik ook dat vaak gedaan’, zegt ze nu een paar maanden voor ze afzwaait. En zo heeft ze er wel vaker veel meer tijd ingestoken dan ze vooraf van plan was.

Verrader bekend
Wat ze ook vooraf zei was haar ambitie een digitaal monument op te richten. ‘Voor mijn boeken over de oorlog maakte ik veel gebruik van het Joods Monument. Het ergerde me dat dat er niet was voor andere concentratiekampgevangenen.’
Eenmaal aan het roer – het eerste jaar fungeerde de nog als ‘schaduwspits’ onder Schoonbeek waarna ze hem in 2011 opvolgde – bleek dat het opzetten van een digitale database met de gegevens van alle concentratiekampgevangenen niet zo makkelijk was. ‘Ik dacht ik breng al die partijen wel even samen. Maar dat bleek ingewikkeld. Iedereen had andere opvattingen. Bovendien was niet van ieder kamp zo’n fantastische database met de Nederlanders die er gevangen hadden gezeten, zoals voormalig bestuurslid Sietse Geertsema dat voor ons had samengesteld en zorgvuldig had bijgehouden. Veel van de vriendenkringen van andere kampen hadden slechts een Excel-bestand, dat werkt toch anders…’
Inmiddels is er een digitaal monument waarin alle Nederlandse Neuengamme-gevangenen voor zover die bekend zijn in zijn opgenomen, onder beheer van oorlogsbronnen.nl, ondersteund door het NIOD en het Nationaal Archief. Naast Neuengamme is ook het gevangenenbestand van het Oranjehotel er onder gebracht. Ook de nabestaanden van Natzweiler zijn ermee bezig. En, zo hoopt Martine, alle gegevens van de stichting Oktober 44 dat de Puttense Razzia herdenkt, zal er mogelijk ook in worden opgenomen.
En het blijkt te werken, zegt Martine. ‘Heel veel mensen plaatsen er mooie verhalen. Edwin Vrielink is namens ons de beheerder van het Neuengamme-deel en doet dat uitstekend.’ Een mooi verhaal is dat van Jan de Muijnck, zegt Martine. ‘Zijn vader werd in 1944 opgepakt en overleed eind december dat jaar in het kamp aan de ontberingen. Op het digitale monument beschreef Jan het verhaal van zijn vader uitgebreid en hij plaatste er veel foto’s bij. Iemand anders las dat verhaal, en herkende het. Ze nam contact op met Jan en kon hem vertellen wie zijn vader destijds verraden had. Hoe pijnlijk die geschiedenis ook is, het is goed dat zulke verhalen door het monument alsnog boven water komen.’

Charme en lichtvoetige humor
Twee jaar na haar aanstelling als voorzitter overleed het bestuurslid met wie ze het meeste optrok: Rob Duijkers. ‘Dat was heel aangrijpend. Met Rob vormde ik een hecht duo, we hadden een sterke vriendschap. Samen bezochten we vele externe contacten. Met zijn charme en lichtvoetige humor kreeg hij heel veel voor elkaar.’ Martine sprak op zijn begrafenis. ‘De vriendenkring was enorm belangrijk voor hem. Hij was nog geen jaar toen zijn vader naar het kamp werd gestuurd waar hij vlak voor de bevrijding omkwam op de Cap Arcona. Die gebeurtenissen waren levensbepalend voor Rob.’ Met Robs dochter Nicole, die later nog een paar jaar bestuurslid was, schrijft Letterie een boek over die geschiedenis.
Een ander overlijden dat aangreep was dat van kampoverlevende Wim Aloserij. Ook met hem trok ze veel op. ‘Hij woonde bij mij in de buurt en kwam soms langs. Altijd met een doos chocolaatjes.’ Kort voor zijn overlijden had Frank Krake een biografie geschreven over Aloserij. Letterie was nauw betrokken bij de totstandkoming van het boek. Na de lancering volgde een promotietour door het land waar Aloserij zichtbaar van genoot en begin mei vloog hij met Letterie naar Hamburg waar hij de herdenking van de Cap Arcona (hij overleefde die scheepsramp) zou bijwonen.
In Hamburg was ook een cameraploeg van Nieuwsuur die Aloserij een dag lang volgde. ‘Dat was op maandag. Hoewel hij al dagen niet goed liep, zag je dat hij in die uitzending extra zijn best deed om dat te camoufleren.’ Een dag later, de Nieuwsuur-ploeg was inmiddels weg, maakten ze een boottocht door Hamburg. Hij dronk een pilsje. Een dag later zou hij naar de herdenking gaan, maar die avond ging hij even op bed liggen om te rusten. Hij zou niet meer wakker worden. ‘En toen begon de hectiek’, zegt Letterie. ‘Er moest een arts komen, de politie. Er kwamen mensen van de Gedenkstätte. Iedereen was overstuur. Pas ’s nachts om half drie gingen we naar bed.’ De volgende dag ging Letterie naar huis. Ze ging niet meer naar de herdenking van de Cap Arcona. En een week later sprak ze ook op de begrafenis van Aloserij.

Voor het eerst bloemen bij grafsteen
Aloserij ging altijd mee op de groepsreis naar Neuengamme. Maar ook zonder hem was die reis bijzonder, zegt Letterie. ‘Het speciaal is het iedere keer om die reis te maken met nabestaanden en overlevenden toen dat nog kon.’ In 2014 nam Wouter Booleman (1928) zijn vrouw, twee kinderen, een schoonzoon en twee kleinkinderen mee. Een grote groep binnen de groepsreis. Op de grote begraafplaats Ohlsdorf kwam hij erachter dat zijn vader die in Neuengamme was omgekomen, daar begraven lag. Zeventig jaar had hij dat niet geweten. De zeven familieleden leggen voor het eerst bloemen bij de grafsteen.
‘Heel bijzonder was dat’, zegt Letterie. Een jaar later bezoekt Letterie met de groepsreis buitenkamp Sandbostel. Henny Kerst kreeg ter plekke veel informatie over haar ooms die in dat buitenkamp waren omgekomen.
Ook Letterie’s zoon Hidde nam een keer deel aan de reis. En een keer of vijf speelde hij piano op de Contactdag. ‘Hij heeft interesse in het verhaal van zijn opa’, zegt Letterie. ‘Hij heeft zich aangemeld voor een bijeenkomst van het internationale jongerencomité van Neuengamme-nabestaanden en hij treedt in mei ook op bij een activiteit van dat comité.’
Hoewel Letterie dit jaar uit het bestuur van de Nederlandse Vriendenkring stapt, blijft ook zij internationaal betrokken. In november werd ze verkozen tot voorzitter van het internationale bestuur van Neuengamme-vriendenkringen. Dat blijft ze de komende vier jaar doen. ‘Het bestuur komt een keer per jaar bijeen en is flink verjongd. Dat geeft een hele nieuwe energie.’
Verjonging is ook iets wat Letterie bij de Vriendenkring beoogde. Ook dat is gelukt. ‘Toen ik aantrad was ik verreweg de jongste. Inmiddels ben ik de oudste, haha.’ Ze wil tot slot nog even benadrukken heel blij te zijn met het huidige bestuur (‘een fijne club, een echte vriendenking’) en haar opvolger Thom Kluck. ‘Ik zal hem ondersteunen, zoals Afko dat bij mij deed’, belooft ze. ‘Hij droeg alleen suggesties aan en gaf louter positieve feedback. Als er iets was, was hij beschikbaar. Zo wil ik het ook doen.’